Κοινοτισμός: η ελληνική εκδοχή.

Κωνσταντίνος Καραβίδας

(1890 - 1973)

Ο τίτλος του άρθρου υπονοεί την διεθνή αλλά και διαχρονική παρουσία των κοινοτικών ιδεών. Πράγματι, υπό διάφορες μορφές, οι κοινοτικές ιδέες εμφανίσθηκαν σε διάφορα σημεία του ορίζοντα,υπό ποικίλες μορφές,και παραδόξως σήμερα χαίρουν μεγάλης δημοσιότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Amitai Etzioni (το κυριώτερο έργο του οποίου είναι The Spirit of Community: the Reinvention of American Society, Simon&Schuster, 1993, New York) δίδαξε ως καθηγητής Κοινωνιολογίας στο κραταιό Columbia,στο George Washington,όπως και στο Harvard Business School, και μάλιστα διετέλεσε Senior Advisor του Λευκού Οίκου για θέματα εσωτερικής πολιτικής. Οι κοινοτικές του ιδέες έχουν φιλελεύθερο χαρακτήρα, ενώ προσπαθεί να αντισταθμίσει τα ατομικά δικαιώματα με τα συμφέροντα της κοινότητας. Θεωρεί επίσης ότι οι άνθρωποι προσδιορίζονται σε σημαντικό βαθμό από την κουλτούρα και τις αξίες της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Επίσης κοινοτικά στοιχεία εμπεριέχουν ορισμένες πτυχές της σύγχρονης οικολογικής σκέψης (π.χ. το κλασσικό έργο του Edouard Goldsmith Small is beautifull).

Ο κοινοτισμός ως θεωρητικό-ιδεολογικό ρεύμα προέκυψε βεβαίως από το κλασσικό έργο του κορυφαίου Γερμανού Ferdinand Tonnies Gemeinschaft und Gesellschaft (1887). Ο Tonnies (1855-1936) αντιδιέστειλε τους δύο θεμελιώδεις κοινωνιολογικούς τύπους της προβιομηχανικής κοινότητας (Gemeinschaft) και της αστικής κοινωνίας (Gesellschaft). Η πρώτη βασίζεται σε δεσμούς αίματος και συγγένειας, ενώ η δεύτερη σε κοινά συμφέροντα. Στην πρώτη προέχει το εμείς και στην δεύτερη το εγώ. Στην πρώτη οι άνθρωποι είναι ενωμένοι παρ’ όλα όσα τους χωρίζουν, στην δεύτερη είναι χωρισμένοι παρ’ όλα όσα τους ενώνουν. Στην ουσία πρόκειται για μία ευθεία αμφισβήτηση των πρωτείων και της ηθικής αξίας του καπιταλισμού.

Η θεωρία του Tonnies συνδέθηκε με την εμφάνιση πρωτοσοσιαλιστικών, αντικαπιταλιστικών και ρομαντικών πολιτικών κινήσεων. Άλλωστε ο ίδιος ο Tonnies ήταν μέλος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος,μαχόμενος αντιναζιστής και μάλιστα καθαιρέθηκε από την προεδρία της Γερμανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας από τον Hitler.

Εισηγητής του Tonnies στην Ελλάδα σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο υπήρξε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986), στο πληθωρικό και εξαιρετικά σημαντικό μεσοπολεμικό κοινωνιολογικό του έργο και στην διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1929-36).

Ίων Δραγούμης

(1878 - 1920)

Σε επίπεδο πολιτικού οράματος, η κοινότητα εμφανίζεται στην νεοελληνική πολιτική σκέψη λιγώτερο ως απότοκος της διεθνούς συζήτησης περί Gemeischaft και περισσότερο ως απόρροια της ιδιότυπης Ελληνικής εμπειρίας της Εκκλησίας του Δήμου και των κοινοτήτων της Τουρκοκρατίας. Η κοινότητα,υπ’αυτήν την έννοια,λειτουργεί ως πρότυπο και βασικό κύτταρο πολιτειακής οργάνωσης στην πρώιμη πολιτική σκέψη του Ίωνος Δραγούμη (1878-1920), σε μία πιο ρομαντική,προβιομηχανική διάσταση. Ο Δραγούμης μάλιστα, ως νεαρός διπλωματικός υπάλληλος στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, γνώρισε στην πράξη την λειτουργία των κοινοτικών θεσμών (που στην ελεύθερη Ελλάδα είχαν ήδη παρακμάσει λόγω της εγκαθίδρυσης συγκεντρωτικών κρατικών μηχανισμών). Ο Δραγούμης πρότεινε την συγκρότηση μείζονος Ελληνικού Οργανισμού με ομοσπονδιακό χαρακτήρα, στην βάση των απανταχού Ελληνικών κοινοτήτων.

Στην πιό ολοκληρωμένη προσπάθεια διαμόρφωσης κοινοτικής πολιτικής πρότασης επιδόθηκε ο Κωνσταντίνος Καραβίδας (1890-1973), έχοντας ως πηγή έμπνευσης όχι μόνον και όχι τόσο τον Tonnies, όσο κυρίως την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και τις κοινότητες της Τουρκοκρατίας,τις οποίες θεωρεί μετεξέλιξη του αρχαίου άστεως υπό διαφορετικές συνθήκες. Ο Καραβίδας θεωρεί κλειδί την έννοια της κοινότητας (την οποία ταυτίζει με την άμεση δημοκρατία) για την ερμηνεία ολόκληρης της Ελληνικής Ιστορίας. Την ερμηνεύει ως κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο αντίστοιχο προς την ιδιομορφία (και την πενία) του εδάφους,που καθιστά αναγκαία την υπέρβαση του ατομικισμού και του ανταγωνισμού, απαγορευτική την συσσώρευση ιδιωτικού πλούτου(που οδηγεί αναπόφευκτα στον ταξικό ανταγωνισμό και στον εμφύλιο πόλεμο) και υποχρεωτική την συνέργια, την αλληλεγγύη και τις οικονομίες κλίμακας. Το κοινοτικό μοντέλο εξασφάλισε εξάλλου στον Ελληνισμό τεράστια ευελιξία,συγκριτικά πλεονεκτήματα και ανταγωνιστικότητα στην παγκόσμια οικονομία, καθώς και δυνατότητα γεωγραφικής επέκτασης σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο.Στα πρώιμα έργα του ο Καραβίδας κηρύσσει επαναστατική διαδικασία ανατροπής του αστικού κράτους και υποκατάστασής του από κοινοτική συνομοσπονδία, ενώ στα ώριμα έργα του(μετά το 1930) επιχειρεί να συμφιλιώσει τον κοινοτισμό με το παγκόσμιο καπιταλιστικό πλαίσιο.

Ο Καραβίδας ανέλυσε ολοκληρωμένα όχι μόνον τον κοινοτικό τρόπο παραγωγής, αλλά και τον κοινοτικό τύπο εξουσίας,που είναι πρωτογενής,άμεσος, ανακλητός, αναδεικνύεται με αποκλειστικό κριτήριο την προσφορά και είναι υπόλογος στο κοινοτικό σώμα.

Ο Καραβίδας,αν και σπούδασε νομικά,ήταν γνώστης της γεωπολιτικής και της γεω-οικονομίας,τις οποίες ενσωμάτωσε στην μεθοδολογία του.Επίσης υπήρξε σπουδαίος κοινωνικός ανθρωπολόγος και στα Αγροτικά του (1931) αποτύπωσε έξοχα τις κοινωνικές δομές στα Βαλκάνια των αρχών του προηγούμενου αιώνα.Επίσης διαπίστωσε ότι η βασική δομή της Ελληνικής κοινωνίας είναι μικροαστική και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού βιοπορίζεται κινούμενο ταυτόχρονα στον πρωτογενή,δευτερογενή και τριτογενή τομέα της παραγωγής.Τα βασικά του έργα είναι τα Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός, Αθήνα 1930,Αγροτικά:μελέτη συγκριτική, Αθήνα 1931, Η Κοινοτική Πολιτεία, Αθήνα 1935, Τα κοινοτικά δίκαια εις την βάσιν του κράτους, Αθήνα 1939 κ.ά. Ενώ στην εποχή του ο Καραβίδας αγνοήθηκε, μετά την Μεταπολίτευση το έργο του αναγνωρίσθηκε,τα συγγράμματά του επανεκδόθηκαν(πρόεδρος της επιτροπής επανεκδόσεως έργων Κωνσταντίνου Καραβίδα το 1975 ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος) και πλήθος βιβλίων και άρθρων γράφηκαν για τις ιδέες του και την προσωπικότητά του(αναλυτική βιογραφία και κριτική παρουσίαση του έργου του υπάρχει στην ανέκδοτη δεύτερη διδακτορική μου διατριβή με τίτλο: ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, το έργο του Κωνσταντίνου Καραβίδα και οι συγγενείς προσεγγίσεις,που υποστηρίχθηκε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 2003 και πρόκειται να εκδοθεί προσεχώς από τις εκδόσεις Παπαζήση).

Συνοδοιπόρος και στενός συνεργάτης του Καραβίδα υπήρξε ο Ντίνος Μαλούχος (1895-1928),ο οποίος σπούδασε γεωπόνος στην Ιταλία, όπου και μυήθηκε στον μαρξισμό.Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα γνώρισε τον Καραβίδα και προσχώρησε στην κοινοτική φιλοσοφία.Μάλιστα εξέδωσε την εβδομαδιαία επιθεώρηση ΚΟΙΝΟΤΗΣ (1922-1924), όπου ο ίδιος ο Μαλούχος,ό Καραβίδας και μία ομάδα συνεργατών τους διεκδίκησαν δυναμικά θέση στο αναδιαμορφούμενο πολιτικό σκηνικό που ακολούθησε την Μικρασιατική Καταστροφή,επιδιώκοντας να στρέψουν την Επανάσταση Γονατά-Πλαστήρα προς την κοινοτική κατεύθυνση,αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Τον θεσμό των κοινοτήτων ανέδειξε, μέσα από τις μελέτες του και κυρίως το πολύ σημαντικό έργο του ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ(Αθήνα 1934, επανέκδοση από τις εκδόσεις Λιβάνη το 1986), ο μεσοπολεμικός κοινωνιολόγος Δημοσθένης Δανιηλίδης (1889-1972),που γεννήθηκε στην Καππαδοκία και σπούδασε στην Γερμανία (βλ. ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ, εκδόσεις Παπαζήση, τεύχος 1, 1988, αφιέρωμα στον Δανιηλίδη από τον γράφοντα).

Η εφαρμογή των κοινοτικών ιδεών (ουσιαστικά της άμεσης δημοκρατίας σε σύγχρονο πλαίσιο και μίας συμμετοχικής οικονομικής οργάνωσης λαϊκής βάσης) ήταν επόμενο να προσκρούσει αφ’ενός στην πελατειακή λογική του νεοελληνικού πολιτικού συστήματος.αφ’ετέρου στην συγκεντρωτική λογική της μαρξιστικής αριστεράς. Τις ιδέες του Καραβίδα και των συνοδοιπόρων του ασπάσθηκαν επομένως σε ατομικό επίπεδο διανοούμενοι και μεμονωμένοι πολιτικοί όλων των χώρων,ενώ το έργο του προκάλεσε το επιστημονικό ενδιαφέρον πνευματικών προσωπικοτήτων όπως ο αείμνηστος ιστορικός του δικαίου Νικόλαος Πανταζόπουλος, που διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρείας Κοινοτικών Μελετών Κωνσταντίνος Καραβίδας, ο διάδοχός του στην προεδρία Κώστας Βεργόπουλος, ο Γ.Κοντογεώργης, ο Νίκος Μουζέλης κ.ά. Συνεπής μαθητής, φίλος και ιδεολογικός διάδοχος του Καραβίδα υπήρξε ο κοινωνιολόγος και συγγραφέας μίας πολύτομης Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Δημήτριος Τσάκωνας (1921-2004). Ο Τσάκωνας, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Insbourg και μεταγενέστερα καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και στο Πάντειο, είχε την ατυχή έμπνευση να γίνει υπουργός Πολιτισμού της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, πιστεύοντας ότι επρόκειτο γιά επανάσταση τύπου 1909, που θα αναδιαμόρφωνε εκ βάθρων την Ελληνική κοινωνία. Θεώρησε ότι θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει κοινοτικούς θεσμούς εκ των άνω,οδηγώντας την Ελληνική κοινωνία σε μία κοινωνικοπολιτική και κυρίως ηθική αναγέννηση. Εγχείρημα που αποδείχθηκε ατελέσφορο,στοίχισε στον Τσάκωνα την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του και στέρησε την Ελληνική νεολαία από έναν σπουδαίο δάσκαλο.

Οι ιδέες του Καραβίδα ερμηνεύθηκαν με ποικίλους τρόπους:άλλοι τις συνέδεσαν με τριτοδρομικές και σοσιαλιστικές κατευθύνσεις,άλλοι με κοινοβιακές και χριστιανικές,άλλοι πιο πρόσφατα με οικολογικές. Ο (οικογενειακός φίλος του Καραβίδα) Ρένος Αποστολίδης έδωσε μία καθαρά αναρχική,πάντως πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα,ερμηνεία του καραβιδικού κοινοτισμού. Συγγράφηκαν διδακτορικές διατριβές,πραγματοποιήθηκαν επιστημονικά συνέδρια,έγιναν αφιερώματα περιοδικών. Επισημαίνω το αφιέρωμα της επιστημονικής επιθεώρησης ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ στον Καραβίδα (εκδόσεις Παπαζήση, τεύχος 16, Φθινόπωρο 1992) και το κείμενό μου στο περιοδικό ΑΡΔΗΝ (τεύχος 44) για τον άγνωστο συνεργάτη του Καραβίδα, τον Ντίνο Μαλούχο.

Και η συζήτηση συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον, ιδίως επειδή ο «μισός αιώνας παράτασης» που έδωσε κατά δήλωσή του ο John Meynard Keynes στον καπιταλισμό φαίνεται ότι εξαντλείται και αναζητούνται νέα μοντέλα,όπως πάντα μέσα στην απέραντη ανθρώπινη εμπειρία. Ως γνωστόν, παρθενογένεση στον χώρο των ιδεών δεν υφίσταται.

Μελέτης Η. Μελετόπουλος

Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης

Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών

www.meletopoulos.gr

το είδαμε εδώ